Λίγο έξω από το χωριό της Στυμφαλίας, σχεδόν απέναντι από την μυθική λίμνη και λίγο πριν φτάσει ο επισκέπτης στο Μουσείο Περιβάλλοντος Στυμφαλίας, συναντά στα νοτιοανατολικά του δρόμου τα ερείπια ενός μεγαλεπήβολου ναού. Πρόκειται για την Μονή Ζαρακά, ένα κτίσμα που αποτελεί τον μοναδικό σωζόμενο μέχρι τις μέρες μας, σύνδεσμο της περιοχής με το μεσαιωνικό παρελθόν της.
Γυρίζοντας πίσω στο μακρινό 1236 μ.Χ. ένα έγγραφο του πάπα Γρηγόριου ΙΧ, που διασώζεται έως σήμερα, μάς αποκαλύπτει ότι στη Στυμφαλία υπάρχει Φράγκικη Μονή με ηγούμενο τον Πέτρο του «Saraca». Πρόκειται φυσικά για την κιστερκιανή μονή του Ζαρακά η οποία φαίνεται ότι χτίστηκε το 1223-1224. Το έγγραφο αποκαλύπτει και τη σημαντικότητα της Μονής: Ο πάπας επιφορτίζει τον ηγούμενο με την ευθύνη συγκέντρωσης του ενός δεκάτου των εσόδων της λατινικής εκκλησίας της Πελοποννήσου και της απόδοσής του στον Γοδεφρείδο Βιλλεαρδουΐνο για την άμυνα του φράγκικου πριγκηπάτου της Αχαΐας.
Η μονή φαίνεται ότι χτίστηκε στο πλαίσιο της πολιτικής που εφάρμοσαν οι Φράγκοι μετά την 4η Σταυροφορία και την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης, όταν κάλεσαν μοναστικά τάγματα της Δύσης να εγκατασταθούν στην Ελλάδα.
Για την επιλογή της κοιλάδας της Στυμφαλίας ως τόπου κατοίκησης των Κιστερκιανών Μοναχών φαίνεται ότι πρωτεύοντα ρόλο έπαιξαν τα νερά της λίμνης και φυσικά τα εύφορα εδάφη που την περιέβαλλαν. Η Μονή που δημιουργείται στη Στυμφαλία είναι «θυγατρική» της Hautecombe, στη Γαλλία, η οποία βρίσκεται χτισμένη στην άκρη της λίμνης Bourget, στους πρόποδες των Άλπεων. Η κοιλάδα της Στυμφαλίας, περιτριγυρισμένη από τις κορυφές του Ολίγυρτου και της Ζήρειας με μία λίμνη έστω και ελώδη στο κέντρο της θυμίζει στους Κιστερκιανούς μοναχούς τη γενέτειρα και μητρόπολή τους. Το μοναχικό και μεγαλοπρεπές σκηνικό τους θυμίζει εκείνο που άφησαν πίσω στην πατρίδα τους.
Οι μοναχοί σύμφωνα με τις αρχές του Τάγματός τους, επέλεγαν ήσυχες κοιλάδες κοντά σε πηγές και μακριά από πολύβουους ανθρώπινους οικισμούς και όπως φαίνεται στη Στυμφαλία βρήκαν το ιδανικό ησυχαστήριό τους. Τα νερά του ποταμού Στύμφαλου και της ομώνυμης λίμνης, το ήσυχο, γαλήνιο βουκολικό τοπίο, τα πλούσια εύφορα εδάφη όλα συντέλεσαν στη δημιουργία της Φράγκικης Μονής.
Για αρκετά χρόνια έζησαν, όπως φαίνεται, σε πλήρη αρμονία με τους λιγοστούς κατοίκους της περιοχής. Χρησιμοποιώντας αρχαίο οικοδομικό υλικό έχτισαν αββαείο προσαρμοσμένο στην τυπική αρχιτεκτονική που χρησιμοποιούταν σε όλα τα Κιστερκιανά αββαεία. Φαίνεται όμως ότι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τελικά την εγκατάστασή τους, αφού οι ερευνητές αρχαιολόγοι εικάζουν ότι δεν κατάφεραν να μείνουν στη Στυμφαλία πάνω από έξι δεκαετίες. Τα κτίσματά τους όμως χρησιμοποιήθηκαν για αμυντικούς σκοπούς καθόλη τη διάρκεια της Ενετοκρατίας έως και το Μάιο του 1458.
Τότε στην περιοχή έφτασε ο Μωάμεθ ο Β΄ ο Πορθητής ερχόμενος από την Κόρινθο επικεφαλής 80.000 ανδρών με κατεύθυνση στο Κάστρο των Σφυρών στην Ταρσό του Φενεού. Οι Οθωμανοί στρατιώτες κατέκτησαν με βάναυσο τρόπο όλη την κοιλάδα της Στυμφαλίας, έκαψαν και γκρέμισαν όλα τα φράγκικα κτίσματα που θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως οχυρωματικά έργα και κατέσφαξαν πολλούς από τους κατοίκους της περιοχής.
Σήμερα, διατηρούνται λιγοστοί τοίχοι όρθιοι ακόμα σε πείσμα του χρόνου, της βίας, του πολέμου και των φθορών που πέρασαν από πάνω τους. Η περιοχή διατηρεί στο ακέραιο την μαγεία και την γοητεία που προσέλκυσε και τους οικιστές μοναχούς πριν από 8 αιώνες περίπου και στον περίβολο της φράγκικης μονής διοργανώνεται κάθε χρόνο φεστιβάλ μουσικής στην Πανσέληνο του Ιουλίου.
Η μυσταγωγία του τόπου, οι μεσαιωνικοί ερειπωμένοι τοίχοι με τα οξυκόρυφα παράθυρα και ερείπια των αρχαίων ναών που χρησιμοποιήθηκαν ως οικοδομικό υλικό δημιουργούν ένα μοναδικό, παραμυθένιο σκηνικό. Εκεί με τις νότες της μουσικής και το παιχνίδι φωτός και σκιάς οι παριστάμενοι ταξιδεύουν στον χρόνο και το χώρο παρασυρμένοι από το παιχνίδι της αέναης κίνησης του σύμπαντος!
